Dromen en psychoses

Dromen en psychoses

Jaqueline voskuil/ Dromen
26-02-2023 /Emmeloord

Het is alweer een hele tijd geleden, maar ooit heb ik eens gelezen dat Carl Gustav Jung eens heeft gezegd dat wie naar zijn dromen luistert niet in een psychose hoeft te komen. Is dit zo, of is de werkelijkheid hierin een stuk weerbarstiger? Het klinkt namelijk wel aannemelijk. Om een voorbeeld te geven, als je droomt over een spin zal het vaak betekenen dat je in het dagelijks leven door een angst heen moet gaan. Wel die lange reis maken, of wel een speech houden, wel een cursus geven, of wel een gedichtenbundel schrijven, enzovoort.

Je doet dit ondanks dat je het echt eng vindt en je zult niet meer over een spin dromen. Ja of wel, totdat je een andere angst in jezelf tegenkomt, maar dit terzijde. De spin kan ook een moedersymbool betekenen en dan is het bedoeling dat je je moeder iets vertelt wat je (al heel lang) bij je draagt. Je vertelt het en je zult niet zo gauw weer over een spin dromen. Je bent letterlijk en figuurlijk door een angst heen gegaan. Als je zo denkt dan hoef je inderdaad niet in een psychose te komen. Je hoeft in dit geval ‘alleen maar’ door een angst heen te gaan. Maar ook nu, is dit ook zo?

Wat is een psychose en wat is een droom?

Om in het heel kort neer te zetten: ‘Een psychose is een toestand waarbij iemand zijn grip op de realiteit kwijt is. Hij ziet of hoort soms dingen die er niet zijn (hallucinaties) en is overtuigd van bepaalde ideeën die niet kloppen (wanen)’. Bron: internet

‘Een droom is een opeenvolging van beelden, gedachten, emoties en gevoelens die gewoonlijk onvrijwillig in de geest voordoen gedurende bepaalde fasen van de slaap’ Bron: Wikipedia

Weet dat veel, zo niet alles, wat je ziet in de droom met jezelf te maken heeft. Overledenen zijn echt, zij zijn zichzelf, maar wat ze doen en/of zeggen is dan weer symbolisch.

Overeenkomst tussen de droom en een psychose

Dromen kunnen zo verschrikkelijk echt zijn. Je kunt je kind niet redden uit een vuurzee, er komt een enorme vloed aan golven op je af, er kruipen mieren onder het huid en opeens zie je een dinosaurus op je af komen. Het is allemaal symbolisch, al lijkt het vaak niet zo als je er midden in zit. Dit is ook het geval met een psychose, je denkt echt dat de muren van de winkel van piepschuim zijn. Je denkt echt dat je achtervolgd wordt, het voelt zelfs zo. Hoe je in een droom niet kunt denken nou is het klaar ik word wakker, zo kan je ook niet in een psychose denken van oké het is niet echt nu ga ik ‘normaal’ doen.

Tot zover de overeenkomst

Het voorbeeld van de muren van piepschuim is niet van mezelf. Wouter Kusters heeft dit in zijn boek Pure waanzin – Een zoektocht naar de psychotische ervaring beschreven. Hijzelf was een tijd psychotisch en vertelt hierover in dit boek. Op de achterflap staat: Wouters Kusters laat in Pure waanzin zien dat waanzin geen concept is dat uitsluitend beheerd en uitgesproken wordt door psychiaters, maar een grensgebied waarin kunstenaars, filosofen, psychoten, psychiaters en zelfs normale mensen zich bewegen.

Tekenen in de droom

In Waanzin zegt Kusters (hoofdstuk 5 – Tekens): ‘Alles wat in de psychose gebeurt is als nieuw. Over vreemde gebeurtenissen is een psychoot niet meer verbaasd dan over alledaagse dingen’.

In een droom is dit ook het geval. Het is niet zo dat je in de droom bijvoorbeeld denkt, oh hier ben ik al eens eerder geweest. Het is ook niet zo dat je verbaasd bent dat je opeens een dinosaurus ziet lopen. Wel gebeurd het heel soms dat je je bewust bent van het toeval in de droom. Dat je dan tegen een ander (jezelf eigenlijk) verbaasd uitroept: ‘Dat is toevallig’. Symbolisch gezien zal het betekenen dat ‘de dromer iets kan krijgen of bereiken zonder inspanningen. Vaak de boodschap dat een situatie zich ook wel vanzelf kan oplossen en men niets hoeft te ondernemen’ (K. Vollmar).

Is er nu een overeenkomst tussen de droom en een psychose? Ja, maar ook weer niet.

Kusters: ‘Net als in een droom loopt hij (de psychoot -J.V) niet een systeem of structuur rond waarin hij de gebeurtenissen inkadert. Hij laat alles direct gebeuren en reageert impulsief’.

Nu gebeurt dit impulsieve gedrag ook bij de dromer, ook daar schiet je van het naar het ander door bijvoorbeeld een ijsje te eten en dan al rennend een poes proberen te aaien. Toch ook, er is in een droom wel een zeker een kader, wat de psychoot ‘dus’ niet heeft. De droom geeft je namelijk nooit beelden waar je niet aan toe bent. Maar zal je ook niet tegenhouden wanneer je dit wel bent. Dat kan een houvast zijn voor als je wakker wordt en de droom (eventueel) opschrijft.

Beelden opschrijven

De psychoot kan uiteraard zijn beelden opschrijven wanneer hij als ware langzaam ‘wakker’ wordt uit zijn psychose, maar kan hij ook van de beelden leren? Dit kan bij de droom wel het geval zijn. En dan kom ik weer terug bij dat als je opschrijft dat je over een spin hebt gedroomd en dat dit betekent dat je in het dagelijks leven door een angst heen moet je als ware leert van je dromen.

Kusters: ‘Als in een droomtoestand is hij voorbereid op de meest bizarre gebeurtenissen. Deze voorbereiding is eerder een openstaan voor al wat komt en een speculeren over mogelijkheden, dan een planmatige controle vooraf’.

Qua dromen? Als je deze zin rationeel zou bekijken zou het kunnen betekenen dat als je je goed voorbereid, bijvoorbeeld hardop zeggen dat je over de zon – scheppende energie – gaat dromen dan kán het zijn dat dit lukt. Kán zeg ik er met opzet bij want als er op dat moment geen of weinig scheppende energie in je zit zal je er niet zo gauw over dromen. Of wel, maar dan zal het een miezerig zonnetje zijn en niet de volle zonnekracht die je had verwacht of waar je op had gehoopt.

Ook nu, er is een overkomst tussen de droom en een psychose, maar ook weer niet.

Kusters: ‘Je zou kunnen zeggen dat de psychoot de bril van de theorie, van de sociale conditionering heeft afgezet, en alles ziet zoals het ‘echt’ is.

Hier is een overeenkomst met de droom.

In een droom zal je ook alles zien zoals het ‘echt ‘is, alleen dan vermomd in symboliek. Dus zie je hoge golven op je af komen in een droom zal je in het echt veel emotie bij je hebben. Ook in een droom is alle censuur weg, je diepste fantasieën of angsten worden uitgebeeld. Helaas wel in een taal die niet iedereen (meteen) verstaat.

In een volgend stukje schrijft Kusters: ‘Voor een psychoot is wat de atlas, de kalender en andere mensen vertellen aan dezelfde twijfel en ontbindingsdrift onderhevig als alle andere kennis’.

Kijk, hier is de overeenkomst tussen droom en psychose weer helemaal weg. Wat in een psychose ‘dus’ zo wordt ervaren is in een droom ‘dus’ niet zo. Een kalender in een droom is een kalender. Het zal alleen betekenen dat je de controle moet loslaten in het dagelijks leven. Het vervelende is dan wel weer dat als je iemand tegenkomt in de droom en het is iemand die je in het echt ook kent je overdag niet zo gauw zal denken dat diegene een deel is van jou. Het kan zelfs je Schaduw zijn, in de droom te zien als iemand van (ongeveer) je eigen leeftijd en dezelfde sekse. Het zal betekenen dat je in het dagelijks leven iets niet wil of kan inzien.

Kusters: ‘Daarom moet hij (de psychoot-J.V) zelf uitzoeken waar hij is, met behulp van summiere aanwijzingen en de psychotische inzet van de kennis die hij al heeft’.

Dit is bij de droom niet het geval. Stel, je ziet een heel grote spin in je bed. Dan kan het wel zo zijn dat je al in de droom denkt (let wel, dit ook is symbolisch), hij is te groot om op te zuigen. Je gaat niet op zoek naar of pakt de stofzuiger. Het is niet zo dat je opeens wel de stofzuiger pakt en helemaal gelukkig bent dat het lukt om de eigenlijk veel te grote spin op te zuigen. En weet je, het is allemaal symbolisch. Je hebt dus geen aanwijzing nodig, je krijgt ze al door de droom zelf om er in het dagelijks leven mee aan de slag te gaan.

Kusters: ‘De psychotische desoriëntatie is daarom anders dan die van de dromer: de psychoot loopt stuk op het tegenbewijs van de realiteit. Als ik in het donker denk dat de eeuwige nacht is aangebroken, is dat niet vol te houden wanneer de zon opkomt. Een psychoot is daarom minder gedesoriënteerd dan een dromer en in staat zich te oriënteren in de directe omgeving – die een dromer niet heeft’.

Stel nu dat je in de droom het gevoel hebt (let op: ook dit is symbolisch) dat de eeuwige nacht is aangebroken en dan langzaam merkt dat het licht wordt zal jij, de dromer, niet opeens niet georiënteerd zijn. Met andere woorden, dat je het inzicht al in de droom krijgt van, mijn leven líjkt dan wel donker, maar er zijn wel degelijk lichtpuntjes. Zo’n inzicht krijg je wanneer je wakker bent.

Kusters: ‘Volgens Hobson (J.A. Hobson: Dreaming as delirium; How the Brain Goes out of its Mind) is een psychoot iemand die droomt met open ogen, dat wil zeggen, iemand wie iets mis is met het neurotransmittersysteem van anine en choline, waardoor hij – net als in de droom – geen wil heeft en zijn aandacht niet kan richten’.

Slaapwandelen

Laat dit nu eens aan de hand zijn bij slaapwandelen. Slaapwandelen is eigenlijk dromen met je ogen open. Het ene deel van je hersenen slaapt bij wijze van spreken en het andere deel van de hersenen is wakker. Volwassenen die slaapwandelen kunnen overdag zich onrustig voelen. Net als bij de psychoot, volgens Hobson, heeft de dromer geen eigen wil. Laat ik een voorbeeld van mezelf noemen, ik werd ‘wakker’ en moest iets heel belangrijks opschrijven. Ik loop al slaapwandelend naar beneden, pak een pen en een stuk papier en schrijf het op.

Bij het naar boven lopen had ik nog steeds niet in de gaten dat ik slaapwandelde. Ik ging weer terug naar bed en sliep verder. Pas de volgende morgen, toen ik naar beneden ging, zei ik tegen mijn man: ‘Volgens mij heb ik geslaapwandeld.’ En ja hoor, daar lag het papiertje. Wat er op stond? Wat gekras, meer niet. Terwijl ik er ’s nachts nog van overtuigd was dat ik iets heel belangrijks had opgeschreven. En ik heb alles meegemaakt hè. Geen detail heb ik overgeslagen.

Het vreemde van slaapwandelen is dat, zo noem ik dan, je kunt slaapwandelen met je ogen open en je ogen dicht. Letterlijk gezien heb je natuurlijk altijd je ogen open anders struikel je. Wat ik bedoel met slaapwandelen met je ogen dicht is dat je wakker wordt bijvoorbeeld achter de kast en bij god niet weet hoe je daar bent terecht gekomen. Dit heb ik eens meegemaakt, een heel rare gewaarwording.

Hallucinaties

In Pure waanzin schrijft Kusters ook dat wanneer je psychotisch bent je kunt hallucineren. Waanbeelden zijn dit. Ook hier is geen overeenkomst met de droom en een psychose. Een hallucinatie qua dromen is geen waanbeeld, ook al kan het wel zo lijken. Wat bedoel ik hiermee. Een hallucinatie krijg je wanneer je op het randje ligt van slapen naar waken, of van slapen naar waken. En oh, wat kan het echt lijken als je een vuistdikke spin in je bed ziet wegkruipen. Je schrikt je rot! En toch, je wordt ook al heel gauw wakker, gaat even naar het toilet en denkt, het was maar een droom (in dit geval een hallucinatie), er bestaan in Nederland geen vuistdikke spinnen en gaat weer slapen. Er is dus een besef van dat je wakker bent en dat er géén vuistdikke spin onder je dekbed zit.

Hoe anders kan dit zijn met iemand die psychotisch is. Omdat ik hier geen verstand van heb ben ik bij Timo van Kempen te rade gegaan. Timo is medewerker aan psychosenet en gespecialiseerd in spiritualiteit en levensbeschouwing. Hij werkt samen met experts in het aandachtsgebied psychose. Van Kempen is tevens geestelijk verzorger. Van Kempen zegt: ‘Het droombewustzijn is anders dan het waakbewustzijn. Bij een psychose is er geen realiteitszin en geen checktoets.’ Wat van Kempen bedoelt met realiteitszin is ‘dat een psychoot de GGD zou bellen of meteen de ongediertebestrijding zou bellen bij het ‘zien’ van een spin of rat’.

Bewust of onbewust?

Heb je bewustzijn nodig om te kunnen denken? Immers, in een droom heb je het gevoel dat je kunt denken ook al het symbolisch. Tijdens een psychose heb je ook gedachtes als wat doe ik hier of die man kan ik iets vragen.

Van Kempen beaamt dat je bewustzijn nodig hebt om te kunnen denken, bijvoorbeeld: dit is niet echt. En ook nu zegt hij: ‘Het droombewustzijn is anders dan het waakbewustzijn.’

Een klein zijstapje

Om een klein zijstapje te maken over bewustzijn, ik heb eens een vraag gelezen op een tuinkalender: Kan een plant pijn hebben? Er kwam een heel verhaal, maar wat me het meeste tot de verbeelding sprak was dat je besef nodig hebt om pijn te kunnen voelen. Besef is zeker bewustzijn. En laat dit toch eens kloppen.

Een paar jaar geleden was ik door mijn rug gegaan. Erg pijnlijk en je kunt twee weken werkelijk niets. Maar wat schetste mijn verbazing? Tijdens deze pijnlijke dagen en nachten slaapwandelde ik een keer op een nacht en voelde ik géén pijn. Nogal logisch eigenlijk, je droomt op dat moment en in je droom heb je geen besef van échte pijn. Al tijdens het slaapwandelen werd ik een klein beetje wakker en ging naar het toilet. Daar werd ik echt wakker en voelde direct de pijn in m’n rug. Het was een heel rare gewaarwording om zonder pijn te kunnen rondlopen terwijl me dit voordat ik naar bed ging nauwelijks lukte.

Een volgende vraag die mij opkwam was: als je je in een psychose bevindt ben je dan onbewust? Kan het dan zijn dat onbewuste inhouden zich aan je opdringen?

Ik weet dat onbewuste inhouden zich wel bij je kunnen opdringen via de droom, maar ook via een psychose? ‘Ja’, zegt van Kempen stellig, ‘dit is mogelijk.’ Hij vertelt erbij dat het menselijk bewustzijn geen statisch ding is en dat je verschillende gradaties in een psychose hebt. ‘Sommige mensen komen snel in een psychose en sommigen in toenemende kracht.’

Over de stelling van Jung dat deze eens zei dat wie naar zijn dromen luistert niet in een psychose hoeft te komen, daar is Timo het niet mee eens. Hij zegt: ‘Ik vind het nogal aanmatigend om dit zo stellig neer te zetten. Dus mijn antwoord zal zijn: nee, ik ben het niet met Jung eens.’

Van Kempen vertelt: ‘Vroeger, en dan hebben we het over vanaf de jaren vijftig tot en met de jaren zestig van de vorige eeuw werd een psychose een primaire ziekte genoemd. Ik bedoel hiermee te zeggen dat psychose destijds werd gezien als organische hersenziekte: er was volgens de wetenschap aantoonbaar iets niet in orde met de hersenen, en dat kon je dan verhelpen met medicijnen. Gevolg was dat mensen met een psychose standaard medicatie kregen. Vroeger had je de grote massieve stroming. Er was geen plaats voor valse sentiment. Toch ga je dan voorbij aan het feit dat de psychose een échte aandoening is. Deze mensen zijn niet gek of ziekelijk, dat is belangrijk om te weten.’

Symbolische taal

Dromen zijn vaak beelden die een symbolische taal spreken. Mijn vraag aan van Kempen is: spreken mensen die in een psychose zijn in symbolen? Hij zegt: ‘Dat is mogelijk’.

Dat het belangrijk is om goed te luisteren naar iemand die psychotisch is illustreert dit verhaal. Van Kempen vertelt: ‘Ik zag een cliënt met zijn linkeroor dichtbij het gras op het gras liggen. Ik liep naar hem toe en deze man zei: ‘Ik wil aarde en hemel verbinden’.’

Dit is toch prachtig? Deze man was dan niet in balans, maar hij probeerde het wel zeker. De hemel betekent het denken en de aarde het gevoel. Deze man wilde dus in balans komen door zijn denken met zijn gevoel te verbinden.

Al eerder in het interview vertelde van Kempen dat er een overeenkomst kan zijn tussen dromen en een psychose. Dit is een heel mooi voorbeeld ervan.

Het voorbeeld van de cliënt dat van Kempen net schetste is gelukkig niet eng. De man was niet bang, hij vertelde wat hij wilde en het was goed. Maar stel nu dat iemand in een psychose zich heel angstig voelt? Wouter Kusters schrijft in zijn boek Waanzin: ‘Inderdaad geldt in de psychose slechts datgene wat aanwezig het heden. Verleden en toekomst verliezen aan gewicht. Alles wat bestaat is hier en nu aanwezig’. Dat zou ‘dus’ betekenen dat als je in een psychose bent je niet kunt denken of opschrijven: gisteren was het goed, nu is het eng, ik moet hier nu even doorheen.

Om een droomvoorbeeld te geven: je ziet bijvoorbeeld allemaal mieren over je been kruipen. Dan is het niet zo dat je in de droom denkt, de vorige keer gebeurde dit ook en heb toen een theedoek gepakt om ze weg te slaan. Nee hoor, je bent weer even zo benauwd bij het zien van die beestjes. Hier is dus zeker een overeenkomst tussen de droom en een psychose.

Het weten

Het weten is het absolute bewustzijn waar je absoluut niet aan hoeft te twijfelen. In wezen komt de dromer ook bij het weten. De beelden in de droom zijn dan wel symbolisch, maar ze vertellen wel een waarheid. De droom liegt namelijk niet. Zou een psychoot ook bij het weten kunnen komen? Ik vroeg het aan van Kempen en hij zei: ‘Ja. dan kan’.

Zelfinzicht

Een volgende vraag kwam bij me op: Heb je zelfinzicht of zelfkennis nodig om niet in een psychose te komen? Oftewel, heb je zonder (of met weinig) zelfkennis of zelfinzicht een grotere kans om in een psychose te komen?

Van Kempen antwoordt: ‘Over het ontstaan van een psychose heb je verschillende theorieën. Vroeger werd het met name als hersenafwijking gezien. Als je die had, dan had je die voor de rest van je leven. Tegenwoordig wordt er veelal ook van uitgegaan dat er andere factoren een rol spelen. Mensen hebben dan weliswaar een (aangeboren? – T.v.K) psychosegevoeligheid, maar door trauma, slechte leefstijl (onvoldoende slaap, middelengebruik) en/of door grote stress, kan de psychose worden getriggerd.

Trauma

Bijzonder is de toenemende aandacht voor trauma als oorzaak bij psychose. De theorie is dan dat de traumatische ervaring (een bewustzijnsinhoud -T.v.K.) niet geïntegreerd wordt met ons ‘gewone bewustzijn’ en de verdrongen inhoud (of energie – T.v.K.) op een gegeven moment de regie overneemt over het bewustzijn. Bij mensen met een kwetsbaarheid voor psychose kan hierdoor de psychose worden getriggerd. Over het algemeen wordt bij deze theorie uitgegaan van vroegkinderlijke trauma, dus gebeurtenissen die voor ons verstand en gevoel te pijnlijk waren om direct tot het bewustzijn te worden toegelaten.

Het antwoord op je vraag nu: zelfkennis en zelfinzicht zal niet één op één te allen tijden kunnen voorkomen dat iemand in een psychose komt. Het is in zichzelf géén garantie. Let op: er zijn ook psychosen die om ándere redenen ontstaan, bijvoorbeeld door drugsgebruik. Zelfkennis en zelfinzicht kan bij veel mensen helpen om het ontstaan van een psychose meer tijdig te herkennen, zeker als mensen al eerder psychotisch zijn geweest. Mensen met een aanleg voor psychose zeggen vaak na verloop van tijd dat ze door de psychose zichzelf veel beter hebben leren kennen. Het is daarom belangrijk dat mensen kunnen kijken naar de inhoud van hun psychose en daar hulp en steun bij krijgen.’

Dat hulp en steun belangrijk is daarover zegt van Kempen: ‘Het is belangrijk dat de mensen worden opgevangen in een goede omgeving waar hij of zij zichzelf mag zijn. Ben je in een psychose? Vaak is het nodig om dit te stoppen. Bij een ernstige psychose heb je een actieve of chaotische fase. Chaos en angst in een psychose moeten als eerste worden gestopt om stabiliteit en rust te krijgen om daarna in alle rust verder te kunnen helpen.’

Zo tussendoor vertelt Timo van Kempen veel meer over psychose, zoals: ‘Er is geen one size fits all’, Wat hij hiermee bedoelt is dat er qua therapieën niet één is die voor iedereen geldt.

Eigenlijk een beetje hetzelfde als de droom. Je krijgt geen beelden waar je niets aan hebt of waar je onrustig van wordt. Zal dit laatste wel het geval zijn dan zal het op dat moment voor je bestemd zijn. Dus is de ene therapie niet geschikt voor een psychoot en de andere therapie wel.

Stemmen horen

Je kunt echt leren van je dromen, ze weten immers de weg, maar is dit ook zo bij mensen die stemmen horen? Van Kempen zegt hierover: ‘Sommigen kunnen in een psychose wel leren om te gaan met bijvoorbeeld het horen van stemmen.’ Dit is een hele geruststelling, want dan ben je er niet aan overgeleverd net zoals dromers kunnen denken dat ze zijn overgeleverd aan de droom. Dit kan dan misschien wel zo lijken, maar het is niet zo.

Vertrouwen?

Een laatste vraag van mij is: als het vertrouwen in mensen al in je jeugd wordt weggeslagen is de kans om een psychose te komen dan groter?

Van Kempen antwoordt: ‘Vertrouwen is zeker heel belangrijk. Het is de basis om goed te gedijen. Maar angst en een trauma kan ook een grote rol spelen. Persoonlijke thema’s kunnen ook hebben meegewerkt dat mensen in een psychose terecht komen. Anderen kunnen hieraan mee hebben gewerkt, bewust of onbewust.’

Eerder in een psychose door niet naar je dromen te luisteren?

Zoals je wel hebt gelezen, het antwoord hierop zal zijn: nee. Het is te simpel gezegd. Er spelen zoveel factoren mee waardoor je in een psychose kunt komen.

Wie ook nee zegt is Harry Rump. Prof. Dr. Harry A.J. Rump MEd is directeur van het Jungiaans instituut – Rump Academie voor Dieptepsychologie, en Human Centred – Rump Instituut voor Traumabehandeling.

Hij schrijft per mail: ‘Het luisteren naar dromen voorkomt geen psychose.

Een psychose kan op twee manieren ontstaan:

1. Via een neurotische organisatie, waarbij iemand de mogelijkheid heeft om iets te willen en zich af te sluiten, of
2. Via een psychotische organisatie, waarbij iemand alleen kan aanpassen en vluchten.

Iemand met een sterke neurotische organisatie probeert zolang mogelijk de controle te houden, tot de druk te hoog wordt en er een impulsdoorbraak ontstaat.

Iemand met een sterkere psychotische organisatie voelt zich aangetrokken tot allerlei spirituele zaken, is veel bezig om buiten de werkelijkheid te blijven en gaat glijdend de psychose in.

Naar dromen luisteren of, in een andere bewoording, dromen cognitief duiden heeft geen enkele invloed op de innerlijke aansturende werking bij een mens. Het is slechts een cognitieve vaststelling van hetgeen er speelt. Wat ontbreekt is de therapie die nodig is om de bestaande problematiek aan te pakken.’

Wat ik in begin vroeg en als voorbeeld gaf om door je angsten heen te gaan als je droomt over een spin en dat je ‘dus’ niet in een psychose hoeft te belanden, zo ‘makkelijk’ kom je er niet vanaf. Er is heel wat meer voor nodig.

Er zijn dus zeker overeenkomsten tussen een droom en psychose, maar meer niet dan wel.

Timo van Kempen stuurde deze sites door:

www.psychosenet.nl/online-spreekuur/angst-voor-psychose-of-schizofrenie

www.psychosenet.nl/zingeving-spiritualiteit-espreekuur

www.ggznieuws.nl/nachtmerries-voorspellen-psychotische-ervaringen

www.tijdschrijftvoorpsychiatrie.nl/assets/articles1119pdf.pdf

Gebruikte literatuur:

• Wouter Kusters – Waanzin – Een zoektocht naar de psychotische ervaring Uitgeverij Nieuwezijds Amsterdam 2004
• Klausbernd Vollmar – Handboek der Droomsymbolen Uitgeverij Schors Amsterdam 1996

Jacqueline Voskuil

J. Voskuil – Auteur bij vier erkende uitgeverijen. Ze heeft o.a. vijf boeken over dromen op haar naam staan:

• – Dromen en wat ze voor ons betekenen – Uitgeverij Schors
• – Honderd dromen – Uitgeverij Schors
• – Dromen over de dood – Uitgeverij Ankh Hermes
• – Het grote dromenboek – Uitgeverij Bloom (België)
• – Dromen over seks! – Uitgeverij aquaZZ
• Zesde boek: Dromen en seksueel misbruik

Plaats hier je reactie

Like

0

Geweldig

0

Boos

0